สมศักดิ์ ฤทธิ์ภักดี

"วัดสังเวชวิศยาราม” หรือที่ชาวบ้านเรียกกันโดยทั่วไปว่า "วัดสังเวชฯ” เป็นวัดเก่าสำคัญแห่งหนึ่งของย่านบางลำพูที่เกี่ยวข้องกับความเป็นมาของชุมชนในย่านนี้และประวัติศาสตร์ไทยตั้งแต่ต้นกรุงรัตนโกสินทร์ สันนิษฐานว่าสร้างขึ้นก่อนสร้างกรุงเทพฯ เดิมเรียกว่า "วัดสามจีน” หรือ "วัดบางลำพู” ตั้งอยู่ริมคลองบางลำพู หรือคูพระนครเดิม ปัจจุบันได้รับการยกฐานะเป็นพระอารามหลวงชั้นตรี ภายในวัดมีอาคารและสิ่งก่อสร้างสำคัญหลายแห่งที่เกี่ยวข้องกับการประกอบพิธีกรรมในพุทธศาสนา เช่น พระอุโบสถ พระวิหาร พระเจดีย์ หอระฆัง หอไตร เป็นต้น และเป็นสถาปัตยกรรมที่พบได้ทั่วไปในพุทธสถานของไทย ซึ่งเจดีย์ที่พบในวัดแห่งนี้ มีลักษณะเป็นเจดีย์ทรงปรางค์ ซึ่งสามารถพบเจดีย์ในลักษณะนี้แห่งเดียวในย่านบางลำพู แสดงให้เห็นถึงความสัมพันธ์กับลักษณะรูปแบบเจดีย์ที่นิยมสร้างตั้งแต่สมัยอยุธยาและสืบเนื่องมาจนถึงสมัยต้นกรุงรัตนโกสินทร์ จึงนับว่าเป็นศาสนสถานที่ทรงคุณค่าและควรค่าแก่การดูแลรักษาให้เป็นมรดกทางวัฒนธรรมของไทยอีกแห่งหนึ่งของชุมชนในย่านบางลำพู (ภาพ 1)

ภาพ 1 พระอุโบสถและเจดีย์ทรงปรางค์ วัดสังเวชวิศยารามในปัจจุบัน

ความเป็นมาของวัดสังเวชวิศยาราม

วัดสังเวชวิศยาราม เดิมเรียกว่า "วัดสามจีน” เนื่องจากมีตำนานเล่าว่า ชาวจีน 3 คน ร่วมกันสร้างวัดโดยมีปริศนาลายแทงขุมทรัพย์ที่เล่าต่อกันมาว่า "ตำบลวัดสามจีน มีหินสามก้อน ที่นอนสามอัน มีต้นโศกเอนที่เจ้าเณรนั่งฉัน” ต่อมาได้เรียกชื่อตามที่ตั้งว่า "วัดบางลำพู”

ภาพ 2 เจดีย์ทรงปรางค์วัดสังเวชฯ ในอดีต

ในสมัยรัชกาลที่ 1 สมเด็จพระบวรราชเจ้ามหาสุรสิงหนาท โปรดให้บูรณปฏิสังขรณ์วัดบางลำพูพระราชทานนักชี ยายพระองค์เจ้าขัตติยา ต่อมารัชกาลที่ 3 มีการบูรณะวัดแห่งนี้ครั้งใหญ่ โดยได้ย้ายพระอุโบสถ ไปสร้างในสถานที่ตั้งปัจจุบัน สมัยรัชกาลที่ 4 โปรดให้นายสุดปลัดกรมช่างหล่อ บูรณะพระประธานในพระอุโบสถแล้วพระราชทานนามวัดว่า "วัดสังเวชวิศยาราม” ต่อมาในสมัยรัชกาลที่ 5 พ.ศ. 2412 วัดสังเวชวิศยารามประสบอัคคีภัย อาคารเสนาสนะถูกเพลิงไหม้เสียหาย เหลือเพียงพระอุโบสถ ศาลาการเปรียญ หอระฆัง หอไตร คณะล่าง ศาลาหน้าพระวิหารที่เป็นโรงเรียนปัจจุบัน ตัวพระวิหารถูกเพลิงไหม้เพียงหลัง พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เสด็จมาทรงบัญชาการดับเพลิง ที่สะพานข้ามคลองบางลำพู (สะพานฮงอุทิศ) และทรงโปรดเกล้าฯ ให้รื้อพระเมรุที่ถวายพระเพลิงพระบรมศพพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวไปสร้างเป็นกุฏิเสนาสนะในวัดสังเวชวิศยารามมแทนหลังเดิมที่ถูกเพลิงไหม้ และโปรดให้พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมขุนภูวนัยนฤเบนทราภิบาล ดำเนินการบูรณปฏิสังขรณ์ อาคารเสนาสนะในพระอารามให้บริบูรณ์ดังเดิม ในสมัยรัชกาลที่ 6 มีการปฏิสังขรณ์พระอารามใหม่ทั้งหมด มีปรับปรุงและก่อสร้างอาคารและสิ่งปลูกสร้างภายในวัดเพิ่มเติม พร้อมกับมีการสร้างสะพานข้างคลองบางลำพู จากประตูช่องกุดเดิมเชื่อมต่อถนนทางเข้าวัดสังเวชฯ รวมทั้งมีการจัดเรียบระเบียบผังภายในวัดให้เป็นระเบียบเรียบร้อย จึงกล่าวได้ว่า อาคาร ศาสนสถาน และสิ่งปลูกสร้าง ตลอดจนถนนหนทาง ภายในวัดที่ปรากฎให้เห็นในปัจจุบัน ส่วนใหญ่เป็นงานช่างฝีมือสมัยรัชกาลที่ 6 ลงมา เช่น พระอุโบสถ ที่มีการสร้างใหม่ตามแบบไทยประเพณีสมัยรัชกาลที่ 6 รวมทั้งกลุ่มเจดีย์ทรงปรางค์ก็น่าจะได้รับการบูรณะซ่อมแซมหลายครั้ง พร้อมกับศาสนสถานหลายแห่งภายในวัด

การสร้างเจดีย์ในพุทธสถานของไทยในระยะแรกนั้น มีที่มาและคติความเชื่อให้เป็นที่บรรจุพระบรมสารีริกธาตุจึงเป็นศูนย์กลางของวัดในพุทธศาสนา คติการสร้างเจดีย์ทรงปรางค์มีวิวัฒนาการมาจากปราสาท ซึ่งเป็นที่สถิตของเทพเจ้า เป็นการจำลองเขาพระสุเมรุมาสร้างบนโลกมนุษย์ตามความเชื่อของศาสนาพราหมณ์จากอินเดีย รูปแบบนี้ได้รับการถ่ายทอดมายังเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ พร้อมกับการรับศาสนาและอารยธรรมอินเดียของดินแดนในแถบนี้ ปรากฏหลักฐานชัดเจนในรูปแบบของปราสาทในศิลปะแบบเขมรหรือศิลปะลพบุรี การสร้างปราสาทเขมรจึงมีที่มาจากคติความเชื่อเกี่ยวกับที่ประทับของเทพเจ้า โดยมีรูปเคารพแทนองค์เทพเจ้าตั้งอยู่ภายในปราสาท ภายหลังจากอำนาจทางการเมืองและอิทธิพลทางศิลปกรรมจากเขมรหรือกัมพูชาเสื่อมลงไปจากบริเวณดินแดนไทย ในช่วงก่อนสมัยอยุธยา ปราสาทหรือศาสนสถานแบบเขมรส่วนหนึ่งได้รับการดัดแปลงให้เป็นวัดในพุทธศาสนา แบบเถรวาท เช่น พระปรางค์วัดพระศรีรัตนมหาธาตุ ลพบุรี (ภาพ 3) และบางครั้งตัวปราสาทได้สร้างขึ้นเพื่อบรรจุพระบรมสารีริกธาตุแทนการตั้งรูปเคารพในศาสนาพราหมณ์หรือพุทธศาสนามหายาน พัฒนาการของปราสาทเขมรในประเทศไทยที่สำคัญคือ การปรับเปลี่ยนตัวปราสาทขอม อันเนื่องในศาสนาฮินดู และพระพุทธศาสนานิกายมหายาน ทั้งทางด้านรูปแบบ และคติการใช้งานมาเป็น "พระปรางค์" ซึ่งมักใช้ในความหมายของเจดีย์ที่บรรจุพระบรมสารีริกธาตุ ซึ่งเป็นตัวแทนของพระพุทธเจ้า โดยการเพิ่มชั้นฐานให้สูงขึ้น และชั้นหลังคาเป็นทรงสูงมากขึ้น จนทำให้มีลักษณะคล้ายฝักข้าวโพด บางทีเรียกว่า ปรางค์ทรงฝักข้าวโพด

ภาพ 3 พระปรางค์วัดพระศรีรัตนมหาธาตุ เมืองลพบุรี ต้นแบบเจดีย์ทรงปรางค์ของไทย

เจดีย์ทรงปรางค์ได้รับความนิยมอย่างมากในงานสถาปัตยกรรมสมัยอยุธยาตอนต้น และกลับมานิยมอีกครั้งในสมัยอยุธยาตอนปลาย สืบต่อมาจนถึงสมัยรัตนโกสินทร์ตอนต้น (รัชกาลที่ 1 – 3) ส่วนคติการสร้างปรางค์ในสมัยอยุธยาและรัตนโกสินทร์ตอนต้น นอกเหนือจากใช้แทนความหมายของเจดีย์ที่บรรจุพระบรมสารีริกธาตุแล้ว อาจมีคติในเรื่องเขาพระสุเมรุหรือจักรวาลเข้ามาเกี่ยวข้องด้วย ภายหลังคติความเชื่อดังกล่าวค่อยๆ หายไปจากสังคมไทย พร้อมกับพัฒนารูปทรงของสถาปัตยกรรมประเภทปราสาทให้มีวิวัฒนาการรูปแบบมีรูปทรงสูงเพรียว ในลักษณะที่เรียกว่า "ปรางค์” และถ้านับรวมถึงวัตถุประสงค์ของการก่อสร้างตัวปรางค์ ก็จะหมายถึงเจดีย์รูปแบบหนึ่งของไทย ที่เรียกว่า "เจดีย์ทรงปรางค์” (ภาพ 4) นั่นเอง

ภาพ 4 ส่วนประกอบสำคัญของเจดีย์ทรงปรางค์

ลักษณะรูปแบบเจดีย์ทรงปรางค์วัดสังเวชวิศยาราม

เจดีย์ทรงปรางค์วัดสังเวชวิศยาราม มีลักษณะทั่วไปเดียวกับเจดีย์ทรงปรางค์สมัยต้นรัตนโกสินทร์ ที่พบได้จากอื่น ๆ ในเขตเกาะกรุงรัตนโกสินทร์ พระปรางค์วัดราชบุรณะ (วัดเลียบ) พระปรางค์วัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม เป็นต้น อันเป็นเจดีย์ที่สร้างในสมัยรัชกาลที่ 3 ลักษณะเจดีย์ทรงปรางค์วัดสังเวชฯ ที่ปรากฏให้เห็นในปัจจุบัน มีจำนวน 9 องค์ เป็นกลุ่มเจดีย์ ที่ตั้งอยู่พื้นที่ระหว่างบริเวณด้านหลังพระอุโบสถกับพระวิหาร ได้รับ การบูรณะซ่อมแซมหลายครั้ง โดยยังคงรักษาและสืบทอดลักษณะรูปแบบเจดีย์ทรงปรางค์สมัยต้นรัตนโกสินทร์ ไว้ค่อนข้างดี การวางตำแหน่งองค์เจดีย์ในลักษณะผังสี่เหลี่ยมสมมาตรอย่างเป็นระเบียบประกอบด้วย เจดีย์ปรางค์ประธานองค์ใหญ่อยู่ตรงกลาง เจดีย์ปรางค์บริวาร จำนวน 8 องค์ ตั้งอยู่บนแนวกำแพงแก้วล้อมรอบเจดีย์ปรางค์ประธาน โดยมีเจดีย์ประจำมุม 4 องค์ เจดีย์ประจำด้าน 4 องค์ จะขออธิบายลักษณะ ดังนี้

ภาพ 5 เจดีย์ประธาน เจดีย์ทรงปรางค์วัดสังเวชวิศยาราม

เจดีย์ประธาน (ภาพ 5) ตั้งอยู่ตรงกลางเป็นศูนย์กลางของกลุ่มเจดีย์ มีขนาดใหญ่ที่สุดความสูงประมาณ 4 เมตร มีองค์ประกอบหลัก 3 ส่วน ประกอบด้วย

• ส่วนฐาน ตั้งอยู่บนฐานเขียงซ้อนกัน 2 ฐาน อยู่ในลักษณะผังสี่เหลี่ยมย่อมุมไม้สิบหก ซ้อนชั้นขึ้นไปเป็นชุดฐานสิงห์ และฐานปัทม์ อีก 2 ชั้น มีลวดลายปูนปั้นประดับเต็มหน้ากระดานที่ฐานทั้งสอง
• ส่วนกลาง หรือเรือนธาตุ ตั้งอยู่บนชุดฐานสิงห์และฐานปัทม์ชั้นที่ 2 อยู่ในลักษณะผังย่อมุมไม้สิบหกทุกมุมเท่ากัน ที่เรือนธาตุมีซุ้มจระนำทั้งสี่ด้าน หน้าบันทำเป็นชั้นบรรพ์แถลงซ้อนกันสองชั้น ภายในซุ้มจระนำ ประดิษฐานพระพุทธรูปยืน 4 ปาง ได้แก่ ด้านทิศเหนือมีพระพุทธรูปปางอุ้มบาตร ทิศใต้มีพระพุทธรูปปางถวายเนตร ทิศตะวันออกเป็นพระพุทธรูปปางประทานพร และด้านทิศตะวันตก เป็นพระพุทธรูปปางทรงรำพึง ส่วนเรือนธาตุประดับด้วยลวดลายปูนปั้น
• ส่วนบน อยู่เหนือตัวเรือนธาตุขึ้นไป เป็นชั้นรัดประคด มีรูปครุฑแบก 1 ชั้น รองรับส่วนบนประกอบด้วย เรือนชั้นซ้อน 7 ชั้น มีสัดส่วนสูงเพรียว ย่อทุกมุมมีขนาดเท่ากัน มีการประดับกลีบขนุนปรางค์ และบรรพ์แถลง แนบบชิดติดกับผนังในแต่ละชั้นรวมเป็นส่วนเดียวกับช่องวิมานและใบขนุนในลักษณะใบขนุนที่แปะติดกับผนัง ส่วนยอดปรางค์ปักด้วยนภศูล

ภาพ 6 เจดีย์บริวาร (ประจำมุม) เจดีย์ทรงปรางค์วัดสังเวชวิศยาราม

ภาพ 7 เจดีย์บริวาร (ประจำด้าน) เจดีย์ทรงปรางค์วัดสังเวชวิศยาราม

เจดีย์บริวาร จำนวน 8 องค์ น่าจะหมายถึงเจดีย์ประจำทิศทั้งแปด ตั้งอยู่บนแนวกำแพงแก้ว รายล้อมเจดีย์ประธาน แต่ละองค์มีความสูงเท่ากัน ประมาณ 2.5 เมตร มีลักษณะองค์ประกอบและงานประดับตกแต่งเหมือนกันทั้ง 8 องค์ เป็นเจดีย์ประจำมุม 4 องค์ (ภาพ 6) เจดีย์ประจำด้าน 4 องค์ (ภาพ 7) โดยมีองค์ประกอบหลัก 3 ส่วน เช่นเดียวกับปรางค์ประธานมีสัดส่วนขนาดเล็กกว่าประกอบด้วย

• ส่วนฐาน ตั้งอยู่บนฐานเขียงสูงในผังย่อมุมไม้สิบหก 1 ฐาน ซ้อนชั้นขึ้นไปเป็นฐานปัทม์ชั้นที่ 1 คั้นด้วยฐานสิงห์ และฐานปัทม์ชั้นที่ 2 มีลวดลายปูนปั้นประดับ ฐานทุกชั้นอยู่ในลักษณะผังสี่เหลี่ยมย่อมุมไม้สิบหก
• ส่วนกลาง หรือเรือนธาตุ ตั้งอยู่บนฐานบัวลูกฟักชั้นที่ 2 อยู่ในผังย่อมุมไม้สิบหกทุกมุมเท่ากัน ทั้งสี่มุม ที่เรือนธาตุมีซุ้มจระนำทั้งสี่ด้าน หน้าบันทำเป็นชั้นบรรพ์แถลง ประดับด้วยลวดลายปูนปั้น
• ส่วนบน อยู่เหนือตัวเรือนธาตุขึ้นไปเป็นชั้นรัดประคด (ชั้นเชิงบาตร) คอดเว้า ถัดขึ้นไปทำ เรือนชั้นซ้อน 5 ชั้น มีสัดส่วนสูงเพรียว ย่อทุกมุมมีขนาดเท่ากัน มีการประดับกลีบขนุนปรางค์ และบรรพ์แถลง แนบบชิดติดกับผนังในแต่ละชั้นรวมเป็นส่วนเดียวกับช่องวิมานและใบขนุนในลักษณะใบขนุนที่แปะติดกับผนัง
  

จากลักษณะรูปแบบกลุ่มเจดีย์ทรงปรางค์วัดสังเวชฯ ดังกล่าวมีข้อสังเกตว่า เป็นเจดีย์ทรงปรางค์ ที่มีลักษณะเดียวกับเจดีย์ทรงปรางค์วัดราชโอรสสาราม พระปรางค์วัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม และพระปรางค์วัดราชบุรณะ (วัดเลียบ) ซึ่งมีประวัติการสร้างสมัยรัชกาลที่ 3 ประกอบวัดสังเวชวิศยารามมีประวัติ การบูรณปฏิสังขรณ์ครั้งใหญ่ในสมัยรัชกาลที่ 3 จึงสันนิษฐานได้ว่า กลุ่มเจดีย์ทรงปรางค์วัดสังเวชฯ เป็นเจดีย์ ทรงปรางค์สมัยรัชกาลที่ 3 ด้วยเช่นกัน กลุ่มเจดีย์ทรงปรางค์วัดสังเวชฯ ได้สะท้อนให้เห็นคติความนิยมลักษณะสถาปัตยกรรมในพุทธศาสนาในสมัยต้นกรุงรัตนโกสินทร์ไว้อย่างน่าสนใจ และถือได้ว่าเป็นเจดีย์ทรงปรางค์แห่งเดียวในย่านบางลำพู